ÇEŞME-SOFRA
VE CAMİ KÜLTÜRÜ
Türklerin
günümüze kadar gelen eserleri arasında yer alan çeşmeler dikkat
çekicidir. İbadet için insanların daima abdest almak ihtiyacını
hissetmeleri suya ve çeşmelere çok ehemmiyet verilmesine sebep olmuştur.Çeşme
başlarında günlük işler konuşulup ve karara bağlanır olmuştur.
Türk
kültürünün ölümsüz aşk hikayelerinden; Leyla ile Mecnun,
Kerem ile Aslı, Ferhat ile Şirin, Aşık garip, Hurşit ile Mahmeri
gibi aşk hikayeleri hep bir çeşme başında boy atmış ve filizlenmiştir.
Çeşmeden akan sevda suyu ile yoğrulan sevda hamuru ölümsüz aşk
hikâyelerini ortaya çıkarmıştır. Aynı şekilde bizim bilmediğimiz
ve duymadığımız daha nice aşk hikâyeleri bu çeşme başlarında
başlamış ve sonsuza kadar devam etmiştir.
Çeşme
başlarında başlayan bu aşk hikâyeleri birer ayrılık ve acı çekme
hikayeleri olsa da bir kısmı sevdalıların kavuşmasıyla sonuçlanmıştır.
Bu sonuç yeni bir kültür oluşturmuştur. Bu kültürde sofra kültürüdür.
Anadolu’nun
Avrupa Asya ve Afrika kıtalarının kavşak noktası olması
yemek kültürüne de yansımıştır. Orta Asya’nın et ve mayalanmış
süt ürünleri Mezopotamya’nın tahılları Akdeniz çevresinin sebze
ve meyveleri ile Güney Asya’nın baharatı birleşerek zengin bir
yemek kültürünün doğmasını sağlamıştır.
Türk
sofrası yuvarlak masa olup herkesin eşit ve özgür olduğu ilk
aile alanıdır. Sofrada sadece yemek yenmez, ailenin işi ve geleceği
planlanır. Sofradan kalkan yapılan plan doğrultusunda günlük işine
başlar zorunluluk olmadıkça da ailenin hiçbir ferdi ayrı bir yerde
yemek yiyemez ve sofradan hiçbir kimse herhangi bir nedenle kalkamaz.
Türklerin
İslamlaşma sonrası toplandığı en büyük alan çeşme ve sofradan
sonra mescitler ve camiler olmuştur. Tıpkı sofradaki gibi camide’
de herkes özgür ve eşittir kimsenin özel bir yeri yoktur.
Kuba
mescidinden başlayan özgürlük mescitleri insanların toplandığı,
eğitildiği ve işlerini kararlaştırdığı bunun yanında da namazlarını
kıldıkları yerler olmuşlardır. Zamanla çeşmeler ve camiler birer
mimari eserler olmuşlardır. Selçuklu devrinin en güzel çeşmesi Sivas
Gök Medresedeki çeşmedir (1271). Yine Selçuklulardan kalma Sahi
bata Camii ve Afyon Çay Medresesindekiler devrin en önemli çeşmelerindendir.
Yine suyu aziz bilen Osmanlı, çeşmelerle şehirlerini süslemiştir.
Bazı çeşmeler öylesine bir “sanat eseri”dir ki, bu eserlerin
yalnızca bir ihtiyacın ürünü şeklinde algılanması mümkün değildir.
Osmanlı, suyun kıymetini de, hikmetini de anlamış ve bu anlayışla
bir “su kültürü” oluşturmuştur.
Günümüzde
ise çeşme kültürümüz tamamen yok edilmeye doğru gitmektedir çeşmeler
sadece bazı köylerde ve çobanların kullandığı çoban
çeşmeleri kalmıştır. Bunlarda mimari yapıdan yoksun özünü
kaybetmiş ve görünümleri hiçbir şeyi ifade etmeyen yapılardır.
Sofra kültürümüz zaten özünü hemen hemen kaybetmiş
durumdadır. Camilerimiz ise hak getire. Osmanlı ve Selçuklunun kötü
kopyası betonarme camiler süslü birer gösteri merkezlerine dönüştürülmüş,
namaz kılma görevi dışında kapıları kilitli mahzenler gibi durmakta
olup kendisini gerçek işlevine kavuşturacak elleri beklemektedir.
Bu gün
üretilen bina mimarimiz ise hiç de iç açıcı değildir. Doğusuyla
Batısıyla ülkemizde tüm binalar hava alanları gibi birbirine benzemekte
ve kendi ellerimizle Anadolu şehirler mimarisini yok edip gitmekteyiz.
Nerede Mardin’ in, Kayseri’nin, Giresun’un meşhur konakları
nerede Ankara ve Safranbolu evleri ve daha niceleri.
Ali Zafer TOPŞİR
